ଦୀପାବଳି ବିଭିନ୍ନ ପୌରାଣିକ ମତବାଦ ଓ ଧର୍ମୀୟ ବିଶ୍ୱାସ ସହିତ ଜଡ଼ିତ। ପ୍ରକୃତରେ ଏହା ଏକ କୃଷିଭିତ୍ତିକ ପର୍ବ। ଫସଲ ଅମଳ ସମୟରେ ପୋକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପାଇଁ ଏହାର ଆୟୋଜନ ହେଉଥିବା ଅନୁମାନ କରାଯାଏ। ଅମଳ ଋତୁରେ ଶସ୍ୟକ୍ଷେତ୍ର ସମେତ ଜନବସତିରେ କୀଟ ପତଙ୍ଗଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିପାଏ। କାର୍ତ୍ତିକ ଅମାବାସ୍ୟା ପରେ ଏମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ପାଇବା ଯୋଗୁ ଜନଜୀବନ ଅସ୍ତବ୍ୟସ୍ତ ହୋଇପଡ଼େ। ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ଅମାବାସ୍ୟା ପୂର୍ବ ଏବଂ ପରକୁ ମିଶାଇ ପାଞ୍ଚଦିନ ମଶାଲ, ଦୀପ, ଲଣ୍ଠନ ଆଦି ଜଳାଇ ପୋକଙ୍କୁ ଆକୃଷ୍ଟ କରି ଦମନ କରାଯାଉଥିଲା।
ଦୀପାବଳିରେ ଭାରତରେ ମା’ କାଳୀଙ୍କର ରୂପ ପୂଜା ହୁଏ। ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗ, ଆସାମ, ଓଡ଼ିଶା ଓ ବିହାରରେ ଦୀପାବଳିରେ କାଳୀଙ୍କ ପୂଜା କରାଯାଏ। କାର୍ତ୍ତିକ କୃଷ୍ଣ ତ୍ରୟୋଦଶୀ ମଧ୍ୟରାତ୍ରରୁ ତାନ୍ତ୍ରିକ ଓ ଶାକ୍ତ ମତରେ ଦେବୀଙ୍କର ପୂଜା ହୁଏ।
ସେହିପରି ଭାରତର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳରେ ଦୀପାବଳିରେ ମା’ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ ପୂଜା କରାଯାଇଥାଏ । ବିଶେଷକରି ଉତ୍ତର ଭାରତରେ ମହାଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ ରୂପରେ ଦେବୀଙ୍କ ଆରାଧନା କରାଯାଏ। ଏହା ଏହିସବୁ ଅଞ୍ଚଳରେ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ପର୍ବ ରୂପେ ପାଳିତ ହୁଏ । ମିଥିଳା ଓ ନେପାଳରେ ଏହି ପର୍ବରେ ମାତା ମହାନିଶାଙ୍କ ପୂଜା କରାଯାଏ। ଦୀପାବଳି ଭାରତ, ନେପାଳ, ଶ୍ରୀଲଙ୍କା, ମ୍ୟାନ୍ମାର, ମରିସସ୍, ଗୁଏନା, ତ୍ରିନିଦାଦ ଓ ଟବଗୋ, ସୁରିନାମ୍, ମାଲେସିଆ, ସିଙ୍ଗାପୁର, ଓ ଫିଜି ଆଦି ଦେଶରେ ପାଳିତ ହୋଇଥାଏ।
ପୌରାଣିକ କିମ୍ବଦନ୍ତୀ
ସତ୍ୟଯୁଗରେ ଦୈତ୍ୟରାଜ ବଳି ମହାଦାନୀ ଥିଲେ। ସେ ଏପରି ଦାନ କଲେ ଯେ ସ୍ବର୍ଗର ଦେବତାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଭାଳେଣି ପଡ଼ିଗଲା। କାରଣ ତାଙ୍କର ପୁଣ୍ୟ ଫଳରେ ସେ ସ୍ବର୍ଗର ଅଧିକାରୀ ହୋଇପାରନ୍ତି। ଦେବତାମାନେ ଭୟରେ ପ୍ରାର୍ଥନା କରିବାରୁ ବିଷ୍ଣୁ ବାମନ ଅବତାର ଗ୍ରହଣ କରି ବଳିରାଜାଙ୍କ ପାଖରେ ପହଞ୍ଚତ୍ ତାଙ୍କୁ ତିନିପାଦ ଭୂମି ମାଗିଥିଲେ। ଗୋଟିଏ ପାଦରେ ପୃଥିବୀ, ଗୋଟିଏ ପାଦରେ ସ୍ବର୍ଗ ଏବଂ ତୃତୀୟ ପାଦରେ ବଳିଙ୍କୁ ପାତାଳକୁ ଚାପିଦେଲେ। ତେଣୁ ବଳି ପାତାଳ ପୁରକୁ ଚାଲିଗଲେ । ଏହା ପରେ ବଳିଙ୍କ ପ୍ରାର୍ଥନା ଶୁଣି ପାତାଳରେ ସେ ବଳିକୁ ରାଜା କରିଥିଲେ । ବର୍ଷକରେ ଥରେ ପୃଥିବୀକୁ ଆସି ପ୍ରଜାମାନଙ୍କୁ ଦେଖିବାକୁ ବଳି ବର ମାଗିଥିଲେ। ବିଷ୍ଣୁ ଏଥିରେ ରାଜି ହୋଇଥିଲେ। ସେଦିନକୁ ଦୀପାବଳି ଭାବେ ପୃଥିବୀର ଲୋକେ ଆନନ୍ଦର ଦୀପ ଜାଳି ଆଲୋକିତ କରିଥାନ୍ତି।
ତ୍ରେତୟାଯୁଗରେ ପ୍ରଭୁ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ରାବଣଙ୍କୁ ନିଧନ କରି ସୀତାଙ୍କୁ ଉଦ୍ଧାର କରିବା ପରେ ଅଯୋଧ୍ୟା ଫେରିଥିଲେ ବୋଲି ରାମାୟଣରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି। ଅଯୋଧ୍ୟାର ସମସ୍ତ ନରନାରୀ ଶ୍ରୀରାମଙ୍କର ଅସତ୍ୟ ଉପରେ ସତ୍ୟର ବିଜୟ ନିମନ୍ତେ ଆନନ୍ଦରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଆଲୋକ ଜଳାଇଥିଲେ। ସେହିଦିନରୁ ଏହି ଉତ୍ସବ ପାଳନ କରାଯାଉଛି। ଉତ୍ତର ଭାରତରେ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଭକ୍ତମାନେ ଏହିଦିନକୁ ବହୁ ଆଡ଼ମ୍ବରରେ ପାଳନ କରିଥାଆନ୍ତି।
ଦ୍ୱାପର ଯୁଗରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଅତ୍ୟାଚାରୀ ନରକାସୁରକୁ କୃଷ୍ଣ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶୀ ଦିନ ବଧ କରିଥିଲେ। ତେଣୁ ଖୁସିରେ ଆଲୋକର ଉତ୍ସବ ପାଳିତ ହୋଇଥିଲା। ଏହି ଦିନକୁ ନରକ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶୀ କୁହାଯାଏ। ସେବେଠାରୁ ଦୀପାବଳି ଉତ୍ସବ ପାଳିତ ହେଉଥିବା ପୁରାଣରେ ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି।
ଐତିହାସିକ ପୁସ୍ତକରୁ ପ୍ରାପ୍ତ ଦୀପାବଳି ପାଳନର ତଥ୍ୟ:
ଗୁପ୍ତବଂଶୀ ସମ୍ରାଟ୍ ଦ୍ୱିତୀୟ ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ ବିକ୍ରମାଦିତ୍ୟ, ପବିତ୍ର ଦୀପାବଳି ତିଥିରେ ସିଂହାସନ ଆରୋହଣ କରିଥିବାରୁ ତା’ର ସ୍ମାରକୀ ସ୍ବରୂପ ଦୀପାବଳି ଦିନଠାରୁ ଗୁପ୍ତାବ୍ଦର ପ୍ରଚଳନ ହୋଇଥିଲା।
ଚାଣକ୍ୟ ଓ ଚୋଳବଂଶ ଶାସନ ସମୟରେ ଦୀପାବଳି ପାଳନ ହେଉଥିବା କନୌଜ ବଂଶୀୟ ରାଜା ହର୍ଷବର୍ଦ୍ଧନଙ୍କ କାଳଜୟୀ ନାଟକ ନାଗାନନ୍ଦରେ ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି।
ମୋଗଲ ଯୁଗରେ ରଚିତ ଆବୁଲ ଫଜଲ୍ଙ୍କ ‘ଆଇନ ଇ-ଆକବରୀ’ରେ ମୋଗଲ ଶାସନ ସମୟରେ ଅକ୍ଷକ୍ରୀଡ଼ା ନାମକ ପର୍ବ ପାଳନ ସମ୍ପର୍କରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି। ଏହାକୁ ଦୀପାବଳି କୁହାଯାଉଥିବା ପୁସ୍ତକରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି। ଏହି ପୁସ୍ତକରେ ମୋଗଲ ସମ୍ରାଟ୍ଙ୍କ ଲମ୍ବା ବାଉଁଶ ଶୀର୍ଷରେ ମାଟିଶିକାରେ ଆକାଶ ଦୀପ ଜାଳିବା ସମ୍ପର୍କରେ ମଧ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି।