ସତ୍ୟବାଦୀ ପଣ୍ଡା ଜଣେ ଗରିବ ବ୍ରାହ୍ମଣ। ଘରେ ତାଙ୍କର ତିନୋଟି ପିଲା। ଝିଅ ଧାରା ଓ ଦୁଇପୁଅ ଅଜୟ ଓ ବିଜୟ। ବିଜୟ ଦୃଷ୍ଟିହୀନ। ଅଜୟ ପାଠ ପଢ଼ିଛି। ହେଲେ ଚାକିରି ପାଇଁ ଅର୍ଥ ନାହିଁ। ବିଜୟର ଆଖି ଭଲ କରିବା ପାଇଁ ବି ଦରକାର ପ୍ରଚୁର ଟଙ୍କା। ପୋଲିସ ଚାକିରି କରିବାକୁ ହେଲେ ଅଜୟକୁ ଦୁଇଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ଦେବାକୁ ପଡ଼ିବ। ନ ହେଲେ ବରବାଦ ହୋଇଯିବ ଅଜୟର ଜୀବନ। ବାପା ସତ୍ୟବାଦୀ ଉପରକୁ ହାତ ଟେକି ଦିଅନ୍ତି। କୋଉଠୁ ଆଣିବେ ସେ ଏତେଗୁଡ଼ାଏ ଟଙ୍କା? ଧାରା କହେ, ତୁ ବ୍ୟସ୍ତ ହ’ନା। ମୁଁ ତତେ ଟଙ୍କା ଆଣିଦେବି। ଧାରା ଯାଇ ଡକ୍ଟର ବିବେକଙ୍କ ପାଖରେ ପହଞ୍ଚେ। ତା’ର ଦୁଇଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ଦରକାର। ବିବେକ ଘରେ ଟଙ୍କା ଥାଏ। ମାତ୍ର ସୁଖ ନ ଥାଏ। ବିବେକର ମା’ ଅଞ୍ଜନା ଜଣେ ଆଡଭୋକେଟ। ସ୍ତ୍ରୀ ତନୁଜା ପିଲା ଜନ୍ମ କରିବାକୁ ଅସମର୍ଥ। ସେମାନେ ସର୍ତ୍ତ ରଖନ୍ତି: ଦୁଇଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ତାକୁ ଦେବେ। ହେଲେ ଧାରା ବିବେକର ପିଲାକୁ ଜନ୍ମ କରିବ। ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ରାଜି ହୋଇଯାଏ ଧାରା। ଦୁଇଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ଦିଏ ଅଜୟକୁ। ବିବେକର ଭ୍ରୂଣକୁ ଗର୍ଭରେ ଧାରଣ କରେ ଧାରା।
ବିବେକ ଘରେ ଧାରା ରହିଥିବା ବେଳେ ସେଠାରେ ହଠାତ୍ ଦିନେ ଭେଟ ହୋଇଯାଏ ସୁରଜ ସହିତ। ସୁରଜ ପିତୃମାତୃହୀନ ଅନାଥ। ତାକୁ ଜନ୍ମଦେଇ କୋଣାର୍କ ମନ୍ଦିର ବେଢ଼ାରେ ଛାଡ଼ି ଦେଇଯାଇଛନ୍ତି କେହି ଜଣେ ମହିଳା। ସେ କିନ୍ତୁ ସବୁ ପ୍ରତିକୂଳତାକୁ ସାମ୍ନାକରି ବଡ଼ହୋଇଛି। ଧାରାକୁ ଭଲପାଇ ବସିଛି। ମାତ୍ର ଧାରାର ସୁରଜ ପ୍ରତି ସେ ପ୍ରକାର ମନୋଭାବ ନାହିଁ। ସେ ଯେଉଁ ଧାରାକୁ ଭଲପାଉଛି ସେହି ଧାରା ଆଉ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିର ରକ୍ତକୁ ଗର୍ଭରେ ଧାରଣ କରି ମା’ ହେବାକୁ ଯାଉଛି – ଏକଥା ଜାଣି ପାଗଳ ହୋଇଯାଏ ସୁରଜ। ତେବେ ଧାରା ତାକୁ କହେ, ଯଦି ତୁମେ ମୋତେ ସତରେ ଭଲପାଉଛ ତା’ହେଲେ ଏଠୁ ସବୁଦିନ ଲାଗି ଚାଲିଯାଅ। ସୁରଜ ହୃଦୟରେ ଭଲପାଉଥିଲା ଧାରାକୁ। ସେ ଚାଲିଯାଏ। ମାତ୍ର ଯିବା ପୂର୍ବରୁ କହିଯାଏ ଯଦି ତା’ ଭଲପାଇବା ସତ ତା’ହେଲେ ତା’ପାଖକୁ ଦିନେ ନା ଦିନେ ଧାରାକୁ ଆସିବା ପାଇଁ ପଡ଼ିବ। ଦିନେ ନା ଦିନେ ସେମାନଙ୍କର ଭେଟ ହେବ। ଅପରପକ୍ଷରେ, ଯେଉଁ ଭାଇ ପାଇଁ ଧାରା କୁଅଁାରୀ ଥାଇ ବି ଗୋଟେ ପିଲାକୁ ଗର୍ଭରେ ଧାରଣ କଲା ସେଇ ଭାଇ ତାକୁ ଭୁଲ୍ ବୁଝେ। ଅପବାଦ ଦିଏ।
ଏହା ପରେ କ’ଣ ହୁଏ ଧାରାର ଅବସ୍ଥା? ଧାରାକୁ କ’ଣ ସମାଜରେ ସ୍ଥାନ ମିଳେ? ତା’ ତ୍ୟାଗକୁ କ’ଣ ତା’ର ବାପାଭାଇ ବୁଝିପାରନ୍ତି? ପୁଣି ସୁରଜ କହିଥିବା କଥା କ’ଣ ସତହୁଏ? ସୁରଜ ତା’ ପ୍ରେମକୁ ପାଏ? ଏମିତି ଅନେକ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ରହିଛି ନାଟକ ‘କାହାଣୀ କହୁଛି ସୂର୍ଯ୍ୟମନ୍ଦିର’। ବଙ୍କିମ ସ୍ବାଇଁଙ୍କ ପରିଚାଳିତ ‘ଅପେରା ସୂର୍ଯ୍ୟମନ୍ଦିର’ ପ୍ରଯୋଜିତ ଏହି ନାଟକଟିକୁ ରଚନା କରିଛନ୍ତି ଲିଲି ଦାଶ। ନାଟକଟିର ଅନ୍ତଃସ୍ବର ମୁଖ୍ୟତଃ ପ୍ରେମ ହୋଇଥିବା ବେଳେ ନାଟକଟିର ପୃଷ୍ଠଭୂମି ଭାବରେ ନିଆଯାଇଛି କୋଣାର୍କ ମନ୍ଦିରକୁ। କୋଣାର୍କ କେବଳ ଗୋଟେ ପଥରର ସ୍ଥାପତ୍ୟ ନୁହେଁ। ଏହା ଅନେକ ଅକୁହା କଥାର ଗନ୍ତାଘର। ସେମିତି ଏକ ଅକୁହା କଥା ହେଉଛି ଲିଲି ଦାଶଙ୍କ ରଚିତ ନାଟକ ‘କାହାଣୀ କହୁଛି ସୂର୍ଯ୍ୟମନ୍ଦିର’। ଏହାର ନାୟକ ଓ ନାୟିକା ଭୂମିକାରେ ଅଭିନୟ କରିଛନ୍ତି ବିନୋଦ ଓ ବେବିନା।