ଭାରତୀୟ ସଙ୍ଗୀତକୁ ବ୍ୟବସାୟିକ କରିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯେଉଁ କେତେଜଣ ସଙ୍ଗୀତ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଅଗ୍ରଣୀ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ, ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ହେମନ୍ତ କୁମାର ଅନ୍ୟତମ। ପୂର୍ବରୁ ସଙ୍ଗୀତ ଦରବାର ସୀମିତ ହୋଇ ରହିଥିଲା। ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ବ୍ୟାକରଣ ଜରିଆରେ ସଂଗୀତକୁ କ୍ଳିଷ୍ଟ କରିଦିଆଯାଉଥିଲା। ଫଳରେ ସାଧାରଣ ଲୋକମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସଙ୍ଗୀତ ସେତେବେଶି ଆଦୃତ ହେଉ ନ ଥିଲା। ଲୋକମାନେ ଲୋକସଙ୍ଗୀତ ବା ପଲ୍ଲୀ ସଙ୍ଗୀତକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ସଙ୍ଗୀତ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରୁଥିଲେ। ତେବେ ହେମନ୍ତ କୁମାର ଏବଂ ଅନ୍ୟମାନେ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସହିତ ଲୋକସଙ୍ଗୀତ ସମିଶ୍ରଣ ଘଟାଇ ସଙ୍ଗୀତର ଏକ ନୂତନ ଭାବଧାରା ସୃଷ୍ଟିକଲେ, ଯାହା ସାଧାରଣ ଲୋକଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ବହୁଭାବରେ ଆଦୃତ ହୋଇଥିଲା। ସେସବୁ ସଙ୍ଗୀତ ମୁଖ୍ୟତଃ ହିନ୍ଦୀ ଫିଲ୍ମରେ ହିଁ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲା। ହେମନ୍ତ କୁମାରଙ୍କ ପୂରାନାମ ହେମନ୍ତ ମୁଖାର୍ଜୀ। ସେ ପ୍ରଥମେ ଜଣେ ଗାୟକ ଥିଲେ। ଆଉ ହିନ୍ଦୀ, ବେଙ୍ଗଲି ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଆଞ୍ଚଳିକ ଭାଷାରେ ଗୀତ ଗାଇ ନିଜ ପାଇଁ ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପରିଚୟ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରିଥିଲେ। ରବୀନ୍ଦ୍ର ସଙ୍ଗୀତର ସେ ଥିଲେ ଜଣେ ମହାନ୍ ସାଧକ। ପରେ ପରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶନା ଦେଇ ସୃଷ୍ଟିକଲେ ଅନେକ ଅବିସ୍ମରଣୀୟ ସଙ୍ଗୀତ। ସେ ଦୁଇଥର ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ପୁରସ୍କାର ମଧ୍ୟ ହାସଲ କରିଥିଲେ।
ପ୍ରାଥମିକ ଜୀବନ: ୧୯୨୦ ଜୁନ୍ ୧୬ ତାରିଖରେ ବାରାଣସୀସ୍ଥିତ ତାଙ୍କ ମାମୁଘରେ ହେମନ୍ତ କୁମାର ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କ ପରିବାର କୋଡ଼ିଏ ବର୍ଷ ତଳେ କଲିକତାକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇ ଆସିଥିଲେ। ମାମୁଘରେ ଜନ୍ମ ହୋଇଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ହେମନ୍ତଙ୍କର ପିଲାବେଳ କଟିଥିଲା କଲିକତାରେ। ପ୍ରଥମେ ନାସିରୁଦ୍ଦିନ୍ ସ୍କୁଲ ଏବଂ ପରେ ଭବାନୀପୁରରେ ଥିବା ମିତ୍ରା ଇନ୍ଷ୍ଟିଚୁଶନରେ ପାଠ ପଢ଼ିଥିଲେ। ତାଙ୍କ ପିଲାବେଳର ସାଙ୍ଗ ଥିଲେ ବଙ୍ଗଳାର ଖ୍ୟାତନାମା ଲେଖକ ସନ୍ତୋଷ କୁମାର ଘୋଷ ଏବଂ କବି ସୁଭାଷ ମୁଖୋପାଧ୍ୟାୟ। ହେମନ୍ତ କୁମାର ମଧ୍ୟ ଖୁବ୍ ଭଲ ଗଳ୍ପ ରଚନା କରୁଥିଲେ। ସେହିଭଳି ସଙ୍ଗୀତରେ ତାଙ୍କର ବିଶେଷ ରୁଚି ଥିଲା। ଇଣ୍ଟରମିଡିଏଟ୍ ଶେଷକରି ସେ ଯାଦବପୁରରେ ଥିବା ବେଙ୍ଗଲ ଟେକ୍ନିକାଲ ଇନ୍ଷ୍ଟିଚ୍ୟୁଟ୍ରେ ଯୋଗଦେଲେ। ତାଙ୍କ ମା’ବାପା ଚାହୁଁଥିଲେ ଯେ, ଇଞ୍ଜିନିୟର ହୁଅନ୍ତୁ। ମାତ୍ର ଇଞ୍ଜିନିୟର ହେବାକୁ ତାଙ୍କ ଭିତରେ ତିଳାର୍ଦ୍ଧେ ବି ଇଚ୍ଛା ନ ଥିଲା। ତେଣୁ ସେ ଇଞ୍ଜିନିୟରିଂ ଛାଡ଼ିଦେଇ ସଙ୍ଗୀତ କରିବାକୁ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଲେ ଆଉ ତାହା ହିଁ କଲେ। ମା’ବାପାଙ୍କର ବିରୋଧ ତାଙ୍କ ଉପରେ କୌଣସି ପ୍ରଭାବ ପକେଇଲା ନାହିଁ। ସେ ତାଙ୍କର ସବୁତକ ସମୟ ସଙ୍ଗୀତ ପାଇଁ ଉତ୍ସର୍ଗ କରିଦେଲେ। ତେବେ ଗଳ୍ପ ଲେଖା ଛାଡ଼ି ନ ଥିଲେ। ସେତେବେଳେ ବଙ୍ଗଳାରେ ପ୍ରକାଶିତ ହେଉଥିବା ‘ଦେଶ’ ପତ୍ରିକାକୁ ଏକ ସମ୍ମାନଜନକ ପତ୍ରିକା ଭାବରେ ମାନ୍ୟ କରାଯାଉଥିଲା। ହେମନ୍ତଙ୍କର ଇଚ୍ଛା ଥିଲା ସେହି ପତ୍ରିକାରେ ତାଙ୍କର ଏକ ଗପ ପ୍ରକାଶିତ ହୁଅନ୍ତା। ସେଥିପାଇଁ ସେ ଉଦ୍ୟମ ଜାରି ରଖିଲେ। ଆଉ ଶେଷରେ ଦେଶରେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କର ଏକ ଗପ ପ୍ରକାଶିତ ହେଲା।
ପରିବାର : ହେମନ୍ତଙ୍କର ଦୁଇଭାଇ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ଭଉଣୀ ନୀଳିମା। ବଡ଼ଭାଇ ତାରାଜ୍ୟୋତି ବଙ୍ଗଳାର ଜଣେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ କ୍ଷୁଦ୍ରଗଳ୍ପ ଲେଖକ। ସାନଭାଇ ଅମଲ ମୁଖାର୍ଜୀ ଜଣେ ସଙ୍ଗୀତ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଏବଂ ଗାୟକ। ହେମନ୍ତ ଗାୟିକା ବେଲା ମୁଖାର୍ଜୀଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ। ବେଲା ମଧ୍ୟ ଅନେକ ବଙ୍ଗଳା ଫିଲ୍ମ ପାଇଁ କଣ୍ଠଦାନ କରିଛନ୍ତି। ଅବଶ୍ୟ ବିବାହ ପରେ ବେଲା ପରିବାରକୁ ସମୟ ଦେବାକୁ ଯାଇ ସଙ୍ଗୀତ ପ୍ରତି ସେତେବେଶି ସମୟ ଦେଇ ନ ଥିଲେ। ହେମନ୍ତ ଓ ବେଲାଙ୍କର ଗୋଟିଏ ପୁଅ ଜୟନ୍ତ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ଝିଅ ରାନୁ। ରାନୁ ବଙ୍ଗଳାରେ ଗାୟିକା ରାନୁ ମୁଖୋପାଧ୍ୟାୟ ଭାବରେ ପରିଚିତା। ପୁଅ ଜୟନ୍ତ ଫିଲ୍ମ ଅଭିନେତ୍ରୀ ମୌସୁମୀ ଚାଟାର୍ଜୀଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ।
କ୍ୟାରିୟର: ରେଡିଓରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ହେମନ୍ତ କୁମାରଙ୍କ କ୍ୟାରିୟର। ସେ ଶୈଲେଶ ଦାସଗୁପ୍ତା ତଥା ପଙ୍କଜ ମଲ୍ଲିକଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇ ଗୀତ ଗାଉଥିଲେ। ଏତଦ୍ବ୍ୟତୀତ ତାଙ୍କର ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସଙ୍ଗୀତରେ ମଧ୍ୟ ଭଲ ପ୍ରବେଶ ଥିଲା। ରେଡିଓ ଗୀତ ହିଁ ତାଙ୍କୁ ଘରେ ଘରେ ପରିଚିତ କରାଇଥିଲା। ପଚାଶ ଦଶକ ବେଳକୁ ହେମନ୍ତ ଜଣେ ଗାୟକ ଭାବେ ନିଜର ପରିଚୟ ସୃଷ୍ଟି କରିସାରିଥିଲେ। ବିଶେଷକରି ରବୀନ୍ଦ୍ର ସଙ୍ଗୀତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତାଙ୍କୁ ସବୁବେଳେ ଲୋଡ଼ାପଡୁଥିଲା। ଏହାପରେ ସେ ନିଜର ଭାଗ୍ୟ ପରୀକ୍ଷା କରିବାକୁ ମୁମ୍ବାଇ ଚାଲିଆସିଥିଲେ। ଆଉ ମୁମ୍ବାଇ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କୁ ନିରାଶ କରି ନ ଥିଲା। ସେ ‘ନାଗିନ୍’ ଶୀର୍ଷକ ଏକ ଫିଲ୍ମରେ ସଙ୍ଗୀତ ନିର୍ଦ୍ଦେଶନା ଦେଇ ସମସ୍ତଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟିଆକର୍ଷଣ କରିପାରିଥିଲେ। ତାଙ୍କ ସଙ୍ଗୀତରେ ଥିଲା ମାଟିର ମହକ, ରବୀନ୍ଦ୍ର ସଙ୍ଗୀତ ଲାଳିତ୍ୟ ପୁଣି ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସଙ୍ଗୀତର ଗାମ୍ଭୀର୍ଯ୍ୟ। ତେଣୁ ସେ ସଫଳତା ଆଡ଼କୁ ଧାଇଁ ନ ଥିଲେ। ଅଧିକନ୍ତୁ ସଫଳତା ତାଙ୍କ ଆଡ଼କୁ ଅଗ୍ରସର ହୋଇଥିଲା।
୧୯୮୯ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୨୬ ତାରିଖରେ ଏହି ମହାନ୍ ପ୍ରତିଭାଙ୍କର ପରଲୋକ ଘଟିଥିଲା।