ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତିରେ ଆଦିବାସୀ ସଂସ୍କୃତିର ରହିଛି ନିବିଡ ସମ୍ପର୍କ ।
ଆଦିବାସୀ ବହୁଳ କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲାର ଆରାଧ୍ୟ ଶ୍ରୀଶ୍ରୀ ବଳଦେବଜୀଉଙ୍କ ଘୋଷଯାତ୍ରାରେ ଆଦିବାସୀ ପରମ୍ପରା ଓ ସଂସ୍କୃତିର ଛାପ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଥାଏ । ବିଭିନ୍ନ ସଙ୍ଗଠନ ପକ୍ଷରୁ ବିଶ୍ୱର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ରଥ ଭାବେ ମାନ୍ୟତା ପାଇଥିବା ନନ୍ଦିଘୋଷ ରଥରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ,ବଳଭଦ୍ର ଓ ଦେବୀ ସୁଭଦ୍ରା ମାଉସୀମା’ ମନ୍ଦିରକୁ ଯାତ୍ରା କରନ୍ତି । ୧୬ ଚକ ବିଶିଷ୍ଟ ଶ୍ରୀବଳଦେବ ଜୀଉଙ୍କ ଏହି ରଥର ଉଚ୍ଚତା ୭୨ ଫୁଟ । ଏହି ରଥକୁ ଶାଳକାଠ ବ୍ୟତୀତ ଧଉରା, ଗମ୍ଭାରି, ଶିମିଳି, ବାଉଁଶ, ଜାମୁ ଆଦି କାଠରେ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥାଏ । ରଥ ଟାଣିବା ପାଇଁ ଭୂୟାଁ ଓ ଜୁଆଙ୍ଗମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରସ୍ତୁତ ଶିଆଳି ଲତାର ଦଉଡି ବ୍ୟବହାର ହେଉଥିଲା । ଏବେ ଶିଆଳିି ଦଉଡି ପ୍ରସ୍ତୁତ ସମୟସାପେକ୍ଷ ଓ ବ୍ୟୟବହୁଳ ହେଉଥିବାରୁ ଏହା ସହିତ ନଡିଆ କତା ଓ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ ଦଉଡି ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଛି ।
୧୬୬୧ ମସିହାରେ କେନ୍ଦୁଝର ରାଜ୍ୟର ତତ୍କାଳୀନ ରାଜା ଲକ୍ଷ୍ମୀ ନାରାୟଣ ଭଞ୍ଜଦେବ ସ୍ବପ୍ନାଦେଶ ପାଇ ନଦୀ ପଠାରୁ ଶ୍ରୀବଳଦେବ ଜୀଉଙ୍କୁ ଆଣି ଏକ ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ କରି ସ୍ଥାପନ କଲେ । ସେହିଦିନଠାରୁ ରଥଯାତ୍ରା ପାଳନ ହୋଇଆସୁଛି। ଆଗରୁ ରଥଯାତ୍ରା ସମୟରେ ବଣପାହାଡରୁ ଆଦିବାସୀମାନେ ଆସି ଏଥିରେ ସାମିଲ ହୋଇଥାନ୍ତି ।
ରଥ ଟାଣିବା ସହ ୯ ଦିନ ବ୍ୟାପୀ ବଡ଼ଦାଣ୍ଡରେ ନାଚଗୀତ କରି ରାତି କଟାନ୍ତି ଆଉ ବାହୁଡ଼ା ପରେ ଫେରନ୍ତି।
ତତ୍କାଳୀନ କେନ୍ଦୁଝର ରାଜ୍ୟରେ ରାଜରାଜୁଡା ଶାସନର ଆରମ୍ଭ କରିଥିବା ଭୂୟାଁମାନେ ସୁଶାସନ ପାଇଁ ଜିଲାର ରାଜପୁତ୍ରଙ୍କୁ ତତ୍କାଳୀନ ମୟୂରଭଞ୍ଜ ରାଜ୍ୟରୁ ଚୋରାଇଆଣି ଏଠାରେ ଲୁଚାଇ ରଖି ବଡ଼ ହେବା ପରେ ସେମାନଙ୍କୁ ସିଂହାସନରେ ଅଧିଷ୍ଠିତ କରନ୍ତି। ଏଣୁ ରାଜରାଜୁଡା ଶାସନ ବେଳେ ଜିଲାର ପୁରାତନ ଜନଜାତି ଭୂୟାଁ ଓ ଜୁଆଙ୍ଗମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଥିଲା । ସେ ସମୟରେ ଆଦିବାସୀମାନେ ପାରମ୍ପରିକ ବେଶଭୂଷାରେ ସଜ୍ଜିତ ହୋଇ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହାତବୁଣା ଧଡିଲଗା ବସ୍ତ୍ର, ରୁଞ୍ଜ ଓ ପୋହଳା ମାଳ,ଖଡୁ,ବାଙ୍କିଆ,କୋଳା ଆଦି ପିନ୍ଧି ରଥଯାତ୍ରାରେ ସମାଗମ ହେଉଥିଲେ । ରାତି ତମାମ ଖୁସିରେ ବଡଦାଣ୍ଡରେ ନାଚଗୀତ କରି କଟାଉଥିଲେ । ଧାଙ୍ଗଡା ଓ ଧାଙ୍ଗଡି ଦଳ ଦଳ ହୋଇ ଅଣ୍ଟାକୁ ଅଣ୍ଟା ଧରି ପାରମ୍ପରିକ ଗୀତ ଗାଇ ଚାଙ୍ଗୁ ଓ ମାଦଳ ବାଦ୍ୟର ତାଳେ ତାଳେ ନାଚ କରୁଥିଲେ ।
ସେମାନେ ଜଙ୍ଗଲ ଓ ପାହାଡରୁ ସଂଗୃହୀତ ଫଳ, ଫୁଲ, କୀଟ ପତଙ୍ଗ, ପନିପରିବା ଆଦି ଆଣି ବଡ଼ଦାଣ୍ଡରେ ବିକ୍ରିବଟା କରୁଥିଲେ ା ଆଉ ଏବେ ସେସବୁ ଆଦିବାସୀ ପରମ୍ପରା ଓ ସଂସ୍କୃତି ରଥଯାତ୍ରାରେ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇପାରୁନାହିଁ ।
ସମୟରେ ଆଦିବାସୀଙ୍କ ପାରମ୍ପରିକ ଝିଙ୍କା ବିବାହ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ ।
ଏହି ପ୍ରଥାରେ ସେମାନେ ନିଜପାଇଁ କନ୍ୟା ପସନ୍ଦ କରିଥାନ୍ତି ଏବଂ ପସନ୍ଦ ମୁତାବକ କନ୍ୟା ମୁଣ୍ଡରେ ସିନ୍ଦୂର ଲଗାଇ ଟାଣି ନିଅନ୍ତି ବା ଝିଙ୍କି ନିଅନ୍ତି । ତା’ ପରେ କନ୍ୟା ସଦସ୍ୟମାନେ ନୀତି ନିୟମ ମୁତାବକ ଗୋଡାଇ ଛଡାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥାନ୍ତି । ଏଭଳି ବହୁ ଆଦିବାସୀ ପରମ୍ପରା ହଜି ଗଲାଣି ବୋଲି ଗବେଷକ ଡ. ବିମ୍ବାଧର ବେହେରା କୁହନ୍ତି ।