‘ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧ ସାମର୍ଥ୍ୟ ପ୍ରକୃତିଦତ୍ତ। ଏହାର ଦାୟିତ୍ୱ ନେବା ପାଇଁ ପ୍ରକୃତି ଶରୀରରେ ଖଞ୍ଜିଛି ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧ ତନ୍ତ୍ର ବା ଇମ୍ୟୁନ ସିଷ୍ଟମ। ଏହି ଶରୀର ସୁରକ୍ଷା ତନ୍ତ୍ର ଆମଠାରେ ତଥା ସମସ୍ତଙ୍କ ଶରୀରରେ ଜନ୍ମରୁ ରହିଥାଏ। ତେବେ ବିଭିନ୍ନ ଅବସ୍ଥାରେ ଏହାର କାର୍ଯ୍ୟରେ ହ୍ରାସ କିମ୍ବା ବୃଦ୍ଧି ଘଟିପାରେ। ଅବଶ୍ୟ କଦବା କେମିତି କାହାଠାରେ ଇମ୍ୟୁନ ସିଷ୍ଟମ କାମ କରି ନ ଥାଏ।“
ଅଧିକାଂଶ ରୋଗରୁ ମୁକ୍ତ ରହିବାର ରହିଛି ଦୁଇଟି ଉପାୟ। ତାହା ହେଲା-ଶରୀରର ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି ବୃଦ୍ଧି କରିବା ଏବଂ ପରିପାର୍ଶ୍ୱକୁ ରୋଗ ସୃଷ୍ଟିକାରୀ ଅଣୁଜୀବଗୁଡିକଠାରୁ ମୁକ୍ତ ରଖିବା। ଆମ ପ୍ରତ୍ୟେକଙ୍କ ଶରୀରରେ ରହିଛି ପ୍ରାକୃତିକ ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି। ଏହି ଶକ୍ତିକୁ ଡାକ୍ତରୀ ଭାଷାରେ ‘ଇମ୍ୟୁନିଟି’ ବୋଲି କହନ୍ତି। ଏହି ଇମ୍ୟୁନିଟି ବଳରେ ଶରୀର ଆପେ ଆପେ ନିଜକୁ ସୁରକ୍ଷିତ ତଥା ସୁସ୍ଥ ରଖିଥାଏ। ବିଶେଷଭାବରେ ଶରୀର ଭିତରକୁ ଅନୁପ୍ରବେଶ କରୁଥିବା ରୋଗ ସୃଷ୍ଟିକାରୀ ଅଣୁଜୀବଗୁଡିକ କବଳରୁ ଏହି ଶକ୍ତି ଶରୀରକୁ ରକ୍ଷା କରେ। ଫଳରେ ଆମେ ସଂକ୍ରମଣମୁକ୍ତ ତଥା ରୋଗମୁକ୍ତ ରହିପାରୁ।
ପ୍ରତିରୋଧ ସାମର୍ଥ୍ୟ ପ୍ରକୃତିଦତ୍ତ। ଏହାର ଦାୟିତ୍ୱ ନେବା ପାଇଁ ପ୍ରକୃତି ଶରୀରରେ ଖଞ୍ଜିଛି ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧ ତନ୍ତ୍ର ବା ଇମ୍ୟୁନ ସିଷ୍ଟମ। ଏହି ଶରୀର ସୁରକ୍ଷା ତନ୍ତ୍ର ଆମଠାରେ ତଥା ସମସ୍ତଙ୍କ ଶରୀରରେ ଜନ୍ମରୁ ରହିଥାଏ। ତେବେ ବିଭିନ୍ନ ଅବସ୍ଥାରେ ଏହାର କାର୍ଯ୍ୟରେ ହ୍ରାସ କିମ୍ବା ବୃଦ୍ଧି ଘଟିପାରେ। ଅବଶ୍ୟ କଦବା କେମିତି କାହାଠାରେ ଇମ୍ୟୁନ ସିଷ୍ଟମ କାମ କରି ନ ଥାଏ। ଏଭଳି ଶିଶୁ ପାଇଁ ବାହାର ଦୁନିଆରେ ଜୀବନ ନିର୍ବାହ କରିବା ଆଦୌ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ। ଖାଦ୍ୟାଭାବ, ଦୂଷିତ ଜଳ, ଦୂଷିତ ବାୟୁ, ଶ୍ରମକାତର ଜୀବନଶୈଳୀ, ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟରକ୍ଷା ପ୍ରତି ଅବହେଳା, ମାଦକ ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡିକ ପ୍ରତି ଆଶକ୍ତି, ହତାସା, ଦୁଶ୍ଚିନ୍ତା, ଅବସାଦ, ମାନସିକ ଚାପ ଏବଂ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଆଦି ଅବସ୍ଥା ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି ହ୍ରାସ କରେ ଏବଂ ରୋଗ ସୃଷ୍ଟିକୁ ସୁଗମ କରିଦିଏ।
ପ୍ରକୃତି ପ୍ରଦତ୍ତ ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଶରୀରରେ ବି ଏହାକୁ ପ୍ରାକୃତିକ କି କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ଅର୍ଜନ କରିବା ସମ୍ଭବ। କେତେକ ରୋଗରେ ସଂକ୍ରମିତ ହୋଇଥିଲେ ପ୍ରଥମ ଥରର ସଂକ୍ରମଣରେ ଶରୀରରେ ପ୍ରାକୃତିକ ପଦ୍ଧତିରେ ଜାତ ହୋଇପଡେ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ପ୍ରତିରୋଧ ଶକ୍ତି। ଫଳରେ ଏହି ରୋଗ ପୁନର୍ବାର ହେବାର କ୍ୱଚିତ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ। ସେହିପରି ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଟିକା ନେଲେ ଟିକାର ପ୍ରକାରକୁ ଚାହିଁ କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ଶରୀରରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି ତିଆରି ହୋଇ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ରୋଗ ଆକ୍ରମଣରୁ ଆମକୁ ମୁକ୍ତ ରଖିଥାଏ। ଏହି ପ୍ରତିଷେଧକ ଟିକା ନେଇ ଯକ୍ଷ୍ମା, ପୋଲିଓ, ଟିଟାନସ, ହାଡଫୁଟି, ମିଳିମିଳା, ହେପାଟାଇଟିସ୍ ଇତ୍ୟାଦିକୁ ଆମେ ନିବାରଣ କରିପାରୁଥିବା କଥା ଆପଣମାନେ ଜାଣନ୍ତି।
ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧ ତନ୍ତ୍ରରେ ଭାଗ ନେଇଥାଆନ୍ତି ବିଭିନ୍ନ କୋଷ, ତନ୍ତୁ ଏବଂ ଅଙ୍ଗ। ବିଶେଷକରି ରକ୍ତରେ ଥିବା ନିଉଟ୍ରୋଫିଲ, ଲିମ୍ପୋସାଇଟ୍ ନାମକ ଶ୍ୱେତ ରକ୍ତକୋଷିକା ଇତ୍ୟାଦି ଲସିକା ଗ୍ରନ୍ଥି ବା ଲିମ୍ପିଗ୍ଲାଣ୍ଡ ଓ ପ୍ଲିହାର ଭୂମିକା ଏଥିରେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ। ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧର କାର୍ଯ୍ୟ ବଡ ଜଟିଳ। ତେବେ ଜୀବାଣୁ-ଭୂତାଣୁଙ୍କଠାରେ ରହିଥିବା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉପାଦାନ ବା ‘ଆଣ୍ଟିଜେନ୍’ ବିରୋଧରେ ଇମ୍ୟୁନୋଗ୍ଲୋବୁଲିନ୍ ନାମକ ଆଣ୍ଟିବଡି ସଂଶ୍ଳେଷଣ କରି ଶରୀର ଜୀବାଣୁ-ଭୂତାଣୁଗୁଡିକର କ୍ଷତିକାରୀ ପ୍ରଭାବକୁ ଅକାମୀ କରିଦିଏ। ଏହାବ୍ୟତୀତ ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧରେ ଇମ୍ୟୁନୋଗ୍ଲୋବୁଲିନ୍ ସମେତ ଅନ୍ୟ କେତେକ ପ୍ରୋଟିନ୍ ଉପାଦାନ ଏବଂ କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରକାର କୋଷିକା ମଧ୍ୟ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିଥାଆନ୍ତି। ଖାଦ୍ୟାଭାବ ଲାଗି ରହିଲେ ଲସିକାଗ୍ରନ୍ଥି ଓ ପ୍ଲିହାର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ଖୁବ୍ଶୀଘ୍ର ହ୍ରାସ ପାଇଯାଏ। ଏକ ଅନୁଧ୍ୟାନରୁ ପ୍ରକାଶ ଯେ, ଭାରତୀୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ୨୧ ପ୍ରତିଶତଙ୍କ ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି କମ୍ ଥାଏ। ପୁଣି ଡାଇବେଟିସ୍, ଉଚ୍ଚ ରକ୍ତଚାପ, ଥାଇରଏଡ୍ ଇତ୍ୟାଦି ଭୋଗୁଥିଲେ ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ। ତେବେ ଖାଦ୍ୟ ତଥା ପୁଷ୍ଟି ଏବଂ ରୋଗ ସଂକ୍ରମଣ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥିବା ସମ୍ପର୍କ ଏହି ପ୍ରବନ୍ଧଟିର ଆଲୋଚ୍ୟ ବିଷୟ।
ଶରୀରର ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନ ହେଉଛି ଜଳ। ଜଳକୁ ଛାଡି ଦେଲେ ପୁଷ୍ଟିସାର ବା ପ୍ରୋଟିନ୍, ସ୍ନେହସାର ବା ଫ୍ୟାଟ୍, ଶ୍ୱେତସାର ବା କାର୍ବୋହାଇଡ୍ରେଟ୍, ଧାତୁସାର ବା ମିନେରାଲସ ଏବଂ ଭିଟାମିନଗୁଡିକୁ ନେଇ ଶରୀର ଗଠିତ। ତେବେ ଏହିସବୁ ଉପାଦାନ ମିଳେ ଖାଦ୍ୟରୁ। ଚିନି, ଲୁଣ, ଜଳ ଓ ତେଲକୁ ଛାଡିଦେଲେ ପ୍ରାୟ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଖାଦ୍ୟଦ୍ରବ୍ୟରେ ଏହି ସମସ୍ତ ଉପାଦାନ ରହିଛି। ମାତ୍ର ଖାଦ୍ୟଭେଦରେ କେଉଁ ଉପାଦାନର ପରିମାଣ ବେଶି ତ ଅନ୍ୟ କେଉଁ ଉପାଦାନ କମ୍।
ଖାଦ୍ୟ ଉପାଦାନମାନ ଆମର ତିନୋଟି ପ୍ରଧାନ କାମ କରିଥାଆନ୍ତି। ଏମାନେ ଆମକୁ କାମ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଶକ୍ତି ଯୋଗାଇଥାଆନ୍ତି। ଶରୀର ଗଠନ କରିବା ସହ ଶରୀରର କ୍ଷତିପୂରଣ କରିଥାଆନ୍ତି ଏବଂ ସର୍ବୋପରି ଶରୀରକୁ ସୁରକ୍ଷିତ ରଖିଥାଆନ୍ତି। ଅବଶ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟେକ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସବୁ ଖାଦ୍ୟ ଉପାଦାନର ଊଣାଅଧିକ ଅବଦାନ ରହିଛି। ଶ୍ୱେତସାର, ଓ ସ୍ନେହସାର ମୁଖ୍ୟତଃ ଶକ୍ତି ଯୋଗାଉଥିବା ବେଳେ ଶରୀରର ଗଠନ ଓ କ୍ଷତିପୂରଣରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ ପୁଷ୍ଟିସାର। କିନ୍ତୁ ପୁଷ୍ଟିସାର, ଭିଟାମିନ୍ ଓ ଖଣିଜ ଲବଣ ଆମ ଶରୀରକୁ ସୁରକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଆନ୍ତି।
ସେଥିପାଇଁ ଶରୀର ନିମନ୍ତେ ଖାଦ୍ୟର ଅଭାବ ହେଲେ ଶରୀରର ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି କ୍ଷମତା ବା ସୁରକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟାହତ ହୋଇପଡେ ଏବଂ ଜୀବାଣୁ-ଭୂତାଣୁ ସଂକ୍ରମଣ ପଥ ସୁଗମ ହୋଇଥାଏ। ପ୍ରକୃତରେ ପୁଷ୍ଟି ଓ ସଂକ୍ରମଣ ମଧ୍ୟରେ କ୍ରିୟାଶୀଳ ହୋଇଥାଏ ଏକ ଦୁଷ୍ଟଚକ୍ର। ଯେପରି କି ଶରୀର ଖାଦ୍ୟ ଅଭାବ ଶିକାର ହୋଇପଡିଲେ ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି ହ୍ରାସ ପାଇ ଜୀବାଣୁ-ଭୂତାଣୁ ଆଦି ଶରୀରକୁ ଆକ୍ରମଣ କରି ନାନା ରୋଗ ଜାତ କରିଥାଆନ୍ତି। ଅପରପକ୍ଷରେ, ଜୀବାଣୁ-ଭୂତାଣୁଙ୍କ ସଂକ୍ରମଣ ଶିକାର ହୋଇପଡିଲେ ତାହା ସୃଷ୍ଟି କରି ପକାଏ ଖାଦ୍ୟାଭାବ ଏବଂ ଶରୀର ପୂର୍ବରୁ ଖାଦ୍ୟାଭାବ ଭୋଗୁଥିଲେ ଅବସ୍ଥା ଆହୁରି ଗୁରୁତର ଧାରଣ କରେ।
ଏବେ ପୁଷ୍ଟିବିଜ୍ଞାନୀମାନେ ବ୍ୟବହାର କରୁଛନ୍ତି ଏକ ନୂତନ ବିଜ୍ଞାନ ଶବ୍ଦ। ତାହା ହେଲା ‘ଇମ୍ୟୁନୋନ୍ୟୁଟ୍ରିଏଣ୍ଟସ’ ବା ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧ ଶକ୍ତିରେ ସହାୟକ ହୋଇପାରୁଥିବା ଖାଦ୍ୟ ଉପାଦାନ। ଯେଉଁ ଯେଉଁ ଖାଦ୍ୟ ଉପାଦାନ ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତିର ପ୍ରୋତ୍ସାହନକାରୀ, ସେଗୁଡିକ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ନିମ୍ନରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଉଛି।
ପୁଷ୍ଟିସାର (ପ୍ରୋଟିନ୍) : ଦୃଢ଼ ତଥା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମ ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି ପାଇଁ ପୁଷ୍ଟିସାର (ପ୍ରୋଟିନ୍)ର ଭୂମିକା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ। ଖାଦ୍ୟରେ ଏହାର ଅଭାବ ହେଲେ ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି ଦୁର୍ବଳ ହୋଇପଡେ। କାରଣ ଏହାର କ୍ରିୟା କୋଷ ବିଭାଜନ ଉପରେ ଇମ୍ୟୁନୋଗ୍ଲୋବୁଲିନ, ସାଇଟୋକାଇନସ ଏବଂ ଆକ୍ୟୁଟ ଫେଜ ପ୍ରୋଟିନ୍ଙ୍କ ଭଳି ଉପାଦାନଗୁଡକ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ, ଯାହା ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତିକୁ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମ ରଖେ। ସେଥିପାଇଁ ଖାଦ୍ୟରେ ପୁଷ୍ଟିସାରର ଅଭାବ ହେଲେ ଏବଂ ଅପପୁଷ୍ଟି ଜାତ ହେଲେ ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି ଉପରେ ପ୍ରତିକୂଳ ପ୍ରଭାବ ପଡି ତାହା ଦୁର୍ବଳ ହୋଇପଡେ। ଏହାର ଅଭାବ ହେଲେ ଶ୍ୱାସନଳୀ, ପରିପାକ ନଳୀ ଏବଂ ମୂତ୍ରୀୟ ନଳୀର ଭିତର ଆବରଣର ଶ୍ଳୈଷ୍ମିକ ଝିଲ୍ଲୀ ତାହା ସୁସ୍ଥତା ହରାଇ ବସୁଥିବାରୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ପାଇଯାଏ ଜୀବାଣୁ-ଭୂତାଣୁ ସଂକ୍ରମଣ। ପୁଷ୍ଟିସାରର ପ୍ରଧାନ ଖାଦ୍ୟଗୁଡିକ ହେଲା-ଭାତ, ରୁଟି, ମାଛ, ମାଂସ, ଅଣ୍ଡା ଇତ୍ୟାଦି।
ଭିଟାମିନ୍ ‘ଏ’ : ଭିଟାମିନ୍ ‘ଏ’ ଶ୍ୱାସନଳୀ ଓ ପରିପାକ ନଳୀର ଶ୍ଳୈଷ୍ମିକ ଝିଲ୍ଲୀ ବା ଭିତର ଆବରଣର ସୁସ୍ଥତା ରକ୍ଷା କରେ। ଜୀବାଣୁ-ଭୂତାଣୁ ଇତ୍ୟାଦିକୁ ଗିଳିପକାଉଥିବା କୋଷମାନ ଏବଂ ସେହି ଅଣୁଜୀବଗୁଡିକୁ ନଷ୍ଟ କରିଦେଉଥିବା ଲାଇସୋଜାଇମ୍ ନାମକ ଉପାଦାନର କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମତା ଅତୁଟ ରଖେ ଭିଟାମିନ୍ ‘ଏ’। ଏହି ଭିଟାମିନ୍ର ଅଭାବ ହେଲେ ଶ୍ଳୈଷ୍ମିକ ଝିଲ୍ଲୀ ତାହାର ସୁସ୍ଥତା ହରାଇ ବସେ। ତା’ସହ ଜୀବାଣୁ-ଭୂତାଣୁ ଇତ୍ୟାଦିକୁ କାବୁ କରୁଥିବା କୋଷମାନ ଏବଂ ଲାଇସୋଜାଇମ୍ ଉପାଦାନ ହ୍ରାସ ପାଏ। ଫଳରେ ଅଣୁଜୀବଗୁଡିକ ଆକ୍ରମଣ ପ୍ରତିହତ ହୋଇ ନ ପାରିବାରୁ ରୋଗ ଆକ୍ରମଣ ସୁଗମ ହୋଇଥାଏ। ଅଧିକ ଭିଟାମିନ୍ ‘ଏ’ ଖାଇବା ଫଳରେ ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ଏବଂ ରୋଗ ସଂକ୍ରମଣ ହାର ଊଣା ହୋଇଯାଏ। ଭିଟାମିନ୍ ‘ଏ’ର ପ୍ରଧାନ ଖାଦ୍ୟଗୁଡିକ ହେଲା, ସବୁପ୍ରକାର ଶାଗ, ପାଳଙ୍ଗ, ବନ୍ଧାକୋବି, ଲେଉଟିଆ ଶାଗ, ପୋଇ, ଟମାଟୋ, କନ୍ଦମୂଳ, ଗାଜର, ପାଚିଲା ଅମୃତଭଣ୍ଡା, ଆମ୍ବ, ପଣସ, ପାଚିଲା କଖାରୁ, କ୍ଷୀର, ଲହୁଣି, ଅଣ୍ଡାର କେଶର, ମାଛ, ମାଂସ ଓ କଲିଜା ଇତ୍ୟାଦି।
ଡା. ନିତ୍ୟାନନ୍ଦ ସ୍ବାଇଁ
-‘ଅଭୀପିସା’, ସେକ୍ଟର-୬,
ପ୍ଲଟ ନଂ-୧୧୩୧, ସିଡିଏ, କଟକ-୧୪
ମୋ : ୮୩୨୮୯୭୫୧୧୮