ପରମ ପାବନ ନୀଳାଚଳ କ୍ଷେତ୍ରରେ ରହିଥିବା ପଞ୍ଚତୀର୍ଥ ପ୍ରତି ସମସ୍ତଙ୍କ ଆସ୍ଥା ଓ ବିଶ୍ୱାସ ରହିଛି। ପଞ୍ଚତୀର୍ଥରେ ବୁଡ଼ ପକାଇଲେ ପୁରୀକୁ କରିଥିବା ତୀର୍ଥଯାତ୍ରା ସଫଳ ହୁଏ ବୋଲି ଲୋକେ ବିଶ୍ୱାସ ରଖନ୍ତି। ତେବେ ଏହି ପଞ୍ଚତୀର୍ଥ ମଧ୍ୟରୁ ଅନ୍ୟତମ ତୀର୍ଥ ଶ୍ୱେତଗଙ୍ଗା। ଶ୍ୱେତଗଙ୍ଗା ତୀର୍ଥକୁ ନେଇ ଅନେକ ଐତିହ୍ୟ ରହିଛି। ଏହାର କୂଳରେ ଉପାସିତ ହେଉଛନ୍ତି ଶ୍ୱେତରାଜା। ତେବେ କାହିଁକି ଶ୍ୱେତରାଜା ଏଠାରେ ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି ତାହା ପଛରେ ରହିଛି ଐତିହ୍ୟ।
ଐତିହ୍ୟ ବିଶାରଦ ଡ. ସୁରେନ୍ଦ୍ର କୁମାର ମିଶ୍ରଙ୍କ ସୂଚନା ଅନୁଯାୟୀ, ଆଦି ବ୍ରହ୍ମ ପୁରାଣରେ ଶ୍ୱେତଗଙ୍ଗା ବିଷୟରେ ଚମତ୍କାର ବର୍ଣ୍ଣନା ରହିଛି। କୁଶ ଅଗରେ ଏହି ତୀର୍ଥର ଜଳ ଯେତିକି ଲାଗିଥିବ ତାକୁ ଛୁଇଁଦେଲେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ଭକ୍ତଟିଏ ସ୍ବର୍ଗକୁ ଯିବାରେ ସମର୍ଥ ହୋଇପାରିବ। ଖାଲି ସେତିକି ନୁହେଁ, ଏହି ତୀର୍ଥର ମହିମା ଦେବ ଓ ଦାନବ ଉଭୟେ ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି। ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ଦକ୍ଷିଣ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ରହିଛି ଏହି ପ୍ରସିଦ୍ଧ ତୀର୍ଥ। ରାସ୍ତାରୁ ପ୍ରାୟ ୩୫ ଫୁଟରୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ତଳକୁ ପାହାଚ ଦେଇ ଗଲେ ତୀର୍ଥ କୂଳରେ ପହଞ୍ଚତ୍ବାକୁ ହୁଏ। କୂଳରୁ ଦକ୍ଷିଣ ଦିଗକୁ ଯାଇଥିବା ପାହାଚରେ ଗଲେ ପ୍ରଥମ ପାହାଚର ଡାହଣପଟକୁ ରହିଛି ଏକ ମନ୍ଦିର। ଶ୍ରୀଶ୍ୱେତମାଧବ ଓ ଶ୍ରୀମତ୍ସ୍ୟମାଧବଙ୍କ ସହ ଏହି ମନ୍ଦିରରେ ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି ଶ୍ରୀଶ୍ୱେତରାଜା। ତ୍ରେତୟା ଯୁଗରୁ ଏହି ରାଜାଙ୍କ ପାଷାଣ ବିଗ୍ରହ ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି ଶ୍ୱେତମାଧବଙ୍କ ନିକଟରେ।
ରାମାୟଣରୁ ଶ୍ୱେତରାଜାଙ୍କ କଥା ଜଣାପଡ଼େ । ରାଜା ସୁଦେବଙ୍କ ପୁତ୍ର ଶ୍ୱେତ ବହୁବର୍ଷ ଧରି ରାଜ୍ୟ ଶାସନ କରିବା ପରେ ରାଜ୍ୟଭାର ଭାଇ ସୁରଥଙ୍କୁ ଦେଇ ତପ ଆଚରଣ କରିବାକୁ ବଣକୁ ଚାଲିଯାଇଥିଲେ। କଠୋର ତପସ୍ୟା କରି ବ୍ରହ୍ମଲୋକ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିଲେ। ସେଠାରେ ଯାହା ନ ହେବା କଥା ତାହା ତାଙ୍କର ଅନୁଭବ ହେଲା। ସବୁବେଳେ ଭୋକରେ ଆଉଟୁପାଉଟୁ ହେଲେ। ଭୋକ ମଣିଷକୁ ଆତୁର କଲାଭଳି ଆତୁରିଆ ଭାବ ରହିଲା। ଦିନେ ପ୍ରଜାପତି ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ ୟେ ଆତୁରତାର କାରଣ କ’ଣ? ପ୍ରଜାପତି କିଛି ସମୟ ଚିନ୍ତା କରି କହିଲେ, ତମେ ଖାଦ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରି ତପସ୍ୟା କରିଥିଲ। କେବଳ ସେତିକି ବି ନୁହେଁ, ତମେ କାହାରିକୁ କିଛି ଦାନ ବି କରିନାହଁ। ସେଥିପାଇଁ ଅଭିଶାପ ପାଇଛ। ତପସ୍ୟା ବଳରେ ସିନା ବ୍ରହ୍ମଲୋକକୁ ଆସିଲ ମାତ୍ର ଅଭିଶାପ ଯୋଗୁ ଏଠି ତମେ ଭୋକରେ ଆତୁର ହେଉଛ। ତମେ ଯେଉଁଠି ତପସ୍ୟା କରୁଥିଲ ସେଠି ଗୋଟିଏ ପୁଷ୍କରିଣୀ ଅଛି। ସେ ପୋଖରୀରେ ଶବଟିଏ ଭାସୁଛି, ଯାଅ ତାକୁ ଖାଉଥାଅ। ସେହି ଅବସ୍ଥାରେ ତମକୁ ମହର୍ଷି ଅଗସ୍ତ୍ୟଙ୍କ ଦର୍ଶନ ମିଳିବ। ଏହାପରେ ଅଭିଶାପରୁ ମୁକୁଳି ପୁଣି ବ୍ରହ୍ମଲୋକଙ୍କୁ ଫେରି ଆସିବ। ତାହା ହିଁ ହେଲା। ମହର୍ଷି ଅଗସ୍ତ୍ୟ ଶବ ଭକ୍ଷଣ କାରଣ ପଚାରିବାରୁ ରାଜା ପୂର୍ବର ସମସ୍ତ କଥା କହିଲେ। ଏହାପରେ ଶାପମୁକ୍ତ ହେଲେ ରାଜା। ଶ୍ୱେତ ରାଜାଙ୍କର ବର୍ତ୍ତମାନର ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶ ଶ୍ରୀକାକୁଲମ ଜିଲାର ଶ୍ରୀକୂର୍ମ ମନ୍ଦିର ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ଥିବା ଜଣାଯାଏ। ଏହି ମନ୍ଦିର ପୂର୍ବେ ଓଡ଼ିଶାର ଅଂଶବିଶେଷ ଥିଲା। ସେଠାରେ ଶ୍ୱେତ ରାଜା କଠୋର ତପସ୍ୟା କରିବା ପରେ ଶ୍ରୀବିଷ୍ଣୁ ଶ୍ରୀକୂର୍ମ ଅବତାର ରୂପରେ ଦର୍ଶନ ଦେଇଥିଲେ। ସେଠାରେ ପବିତ୍ର ଶ୍ୱେତ ପୁଷ୍କରିଣୀ ରହିଛି। ଶ୍ରୀକୂର୍ମଙ୍କର ପରିଦୃଶ୍ୟମାନ ମନ୍ଦିର ୧୨୮୧ ମସିହାରେ ନିର୍ମାଣ ହୋଇଥିଲା ବୋଲି ଜଣାଯାଏ। ସେହିପରି ସ୍କନ୍ଦ ପୁରାଣରେ ପରମ ବୈଷ୍ଣବ ଶ୍ୱେତ ରାଜା ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପ୍ରସାଦରୁ ଅକ୍ଷୟବଟ ବା କଳ୍ପବଟ ଓ ମହୋଦଧି ମଝିରେ ଥିବା ମୁକ୍ତିକ୍ଷେତ୍ରରେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ପ୍ରଥମ ଅବତାର (ମତ୍ସ୍ୟ ମାଧବ)ଙ୍କ ସାମ୍ନାରେ ବିଜେ କରି ତ୍ରେତୟା ଯୁଗର ସେହି ସ୍ମୃତିକୁ ଉଜ୍ଜୀବିତ ରଖିଥିବା ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି ବୋଲି ଡ. ମିଶ୍ର କହିଛନ୍ତି।