ଐତିହାସିକ ସହର କଟକ ଦଶହରାର ସ୍ବତନ୍ତ୍ରତା ରହିଛି। ଏକଦା ଏଠାରେ ମୁଖ୍ୟ ଆକର୍ଷଣ ଥିଲା ଜରି ଓ ଚାନ୍ଦି ମେଢ। ଏବେ ବିଭିନ୍ନ ପୂଜା କମିଟି ମଧ୍ୟରେ ସୁନାମେଢ଼ ପାଇଁ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଦେଖାଦେଇଛି। ସେହିପରି ମାଛଭୋଗ, ଦହିପଖାଳ, ସିନ୍ଦୂରଖେଳ, କୁମାରୀ ପୂଜା ଭଳି ପରମ୍ପରାକୁ ନେଇ କଟକର ପାର୍ବଣ ସ୍ବତନ୍ତ୍ରତା ବଜାୟ ରଖିଛି।
ଷୋଡ଼ଶ ବେଶରେ ସଜେଇ ହୁଅନ୍ତି ମା’ କଟକ ଚଣ୍ଡୀ
କଟକର ଦୁଇ ପ୍ରମୁଖ ଦେବୀ ହେଉଛନ୍ତି ମା’ ଗଡ଼ଚଣ୍ଡୀ ଏବଂ ମା’ କଟକଚଣ୍ଡୀ। ଶାରଦୀୟ ପୂଜାରେ ମା’ କଟକ ଚଣ୍ଡୀ ଷୋଡ଼ଶ ବେଶରେ ଭକ୍ତଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ ଦିଅନ୍ତି। ଏହି ବେଶ ଭିତରେ ରହିଛି ସିଂହବାହିନୀ, ରାଜରାଜେଶ୍ୱରୀ, ଭୁବନେଶ୍ୱରୀ, ତ୍ରିପୁର ଗୌରବୀ, ମାତଙ୍ଗୀ, ଉଗ୍ରତାରା, ଜୟଦୁର୍ଗା, ସିଦ୍ଧେଶ୍ୱରୀ, ଗାୟତ୍ରୀ, ହଂସବାହିନୀ, ହରଚଣ୍ଡୀ, ବଗଳାମୁଖୀ, ମହାକାଳୀ, ମହାଲକ୍ଷ୍ମୀ, ମହାସରସ୍ବତୀ, ମହିଷମର୍ଦ୍ଦିନୀ ବେଶ। ଏଥିସହ ଚାଉଳିଆଗଞ୍ଜ, ଝାଞ୍ଜିରିମଙ୍ଗଳା, ମଙ୍ଗଳାବାଗ, ପିଠାପୁର, ଦୋଳମୁଣ୍ଡାଇ, ତେଲେଙ୍ଗା ବଜାର, ହରିପୁର ପ୍ରଭୃତି ସ୍ଥାନରେ ମା’ଙ୍କ ପୂର୍ବସ୍ଥାପନା ମୂର୍ତ୍ତିକୁ ଆରାଧନା କରାଯାଏ।
ଚୈତନ୍ୟଦେବ ପାଦ ଦେବା ପରେ ଦୁର୍ଗାପୂଜା ଆରମ୍ଭ
ତ୍ରୟୋଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ କଟକରେ ବାରବାଟୀ ଦୁର୍ଗ ନିର୍ମାଣ ସହ ଏଠାକାର ରକ୍ଷାକର୍ତ୍ତା ଭାବେ ମା’ ଗଡ଼ଚଣ୍ଡୀଙ୍କୁ ସ୍ଥାପନ କରାଯାଇ ପୂଜା କରାଯାଇଆସୁଛି। କିନ୍ତୁ ଶାରଦୀୟ ପୂଜା ପରମ୍ପରା ଏହାର ଦୁଇ ଶତାବ୍ଦୀ ପରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଛି। ଚୈତନ୍ୟଦେବ ଓଡ଼ିଶାରେ ପାଦ ଦେବାପରେ କଟକ ସହରରେ ଶାରଦୀୟ ପୂଜାର ଭିତ୍ତି ପଡ଼ିଥିବା କୁହାଯାଏ। ୧୫୧୦ରେ ଚୈତନ୍ୟଦେବଙ୍କ ସହିତ ଓଡ଼ିଶା ଆସିଥିବା ବାନାର୍ଜୀ ପରିବାର ପ୍ରଥମେ ଏଠାରେ ଦୁର୍ଗା ପୂଜା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ। ବିନୋଦବିହାରୀରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ଦେବୀଙ୍କ ଘଟପୂଜା। ୧୫୧୪ରେ ଦେବୀଙ୍କ ମୃଣ୍ମୟ ପ୍ରତିମା ଗଢାଯାଇ ଦେବୀ ଉପାସନା କରାଗଲା। ପରେ ମାଛୁଆ ବଜାରରେ ଦେବୀଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ପୂଜାର ଶୁଭାରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା।
ସିନ୍ଦୂରଖେଳ
ସହରର ବହୁ ପୂଜାମଣ୍ଡପରେ ସିନ୍ଦୂର ଖେଳ ପରମ୍ପରା ରହିଛି। ଦଶମୀ ଦିନ ମା’ଙ୍କ ବିସର୍ଜନ ପରେ ସଧବା ମହିଳାମାନେ ମଣ୍ଡପରେ ସିନ୍ଦୂର ଖେଳ ଖେଳନ୍ତି। କାଜିବଜାର, କାଜିବଜାର ଆଦିପୀଠ, ରାଉସାପାଟଣା, ବିନୋଦବିହାରୀ ବାଲୁବଜାର ଆଦି ଅନେକ ପୂଜାମଣ୍ଡପରେ ଶତାଧିକ ମହିଳା ସିନ୍ଦୂର ଖେଳରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି।
ମାଛଭୋଗ
କଟକ ଦଶହରାରେ ପୂଜାମଣ୍ଡପରେ ମା’ଙ୍କ ପାଖରେ ମାଛଭୋଗ ହେବା ନୀତି ବହୁ ପ୍ରାଚୀନ କାଳରୁ ରହିଆସିଛି। ଚାନ୍ଦିନୀଚୌକ, ଅଲିଶାବଜାର ଏବଂ ରାମଗଡ଼ କନିକାଛକ ପୂଜାମଣ୍ଡପରେ ମା’ଙ୍କ ମାଛଭୋଗ ଲାଗିହୋଇ ଶ୍ରଦ୍ଧାଳୁଙ୍କୁ ବଣ୍ଟନ କରାଯାଏ। ଚାନ୍ଦିନୀ ଚୌକ ଓ ଅଲିଶାବଜାରରେ ନବମୀ ସନ୍ଧ୍ୟାରେ ଏବଂ ରାମଗଡ଼ ପୂଜାମଣ୍ଡପରେ ଅଷ୍ଟମୀ ରାତିରେ ମାଛଭୋଗ ହୁଏ।
ଦହିପଖାଳ, ଶାଗଭଜା
ଦଶହରାରେ ଦହିପଖାଳ, ଶାଗଭଜା ଭୋଗ କରାଯିବାର ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ବିଧି ରହିଛି। କଟକର ପ୍ରାୟ ସବୁ ମଣ୍ଡପରେ ଦହିପଖାଳ ଭୋଗ ଲାଗି ହୋଇ ଶ୍ରଦ୍ଧାଳୁଙ୍କୁ ବଣ୍ଟନ କରାଯାଏ। କେତେକ ମଣ୍ଡପରେ ନବମୀରେ ତ ଆଉ କେଉଁଠାରେ ଦଶମୀରେ ଦହି ପଖାଳ ଭୋଗ ଲାଗି ହୁଏ। ଚାଉଳିଆଗଞ୍ଜ, ଖାନ୍ନଗର, ଚୌଧୁରୀବଜାର ପୂଜାମଣ୍ଡପ ଆଦିରେ ଏହି ଭୋଗ ହୋଇଥାଏ।
– ସୁପ୍ରିୟା ପ୍ରିୟଦର୍ଶିନୀ