ଧାନ ସହ ମଣିଷର ସମ୍ପର୍କ କାହିଁ କେଉଁ ଅନାଦି କାଳର। ଧାନଚାଷ କରି ସେଥିରୁ ଚାଉଳ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବା ଧାରା ମଧ୍ୟ ବହୁ ପୁରାତନ। ଧାନକୁ ନେଇ ଅତି ପ୍ରାଚୀନ ଲୋକକଥା ବା ଏ ସମ୍ପର୍କିତ ପୌରାଣିକ କାହାଣୀମାନ ରହିଛି। ଓଡ଼ିଶାରେ ଏଭଳି କାହାଣୀ ବିଶେଷକରି ବଣ୍ଡା ଜନଜାତିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଚଳିତ। ଓଡ଼ିଶାର ବଣ୍ଡା ଜନଜାତିଙ୍କର ମୁଣ୍ଡା ଓ ଦକ୍ଷିଣ-ପୂର୍ବ ଏସିଆର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରୁ ଭାରତକୁ ପ୍ରବେଶ କରି ରହିଥିବା ଅନ୍ୟ ଜନଜାତିଙ୍କ ସହ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି। ବଣ୍ଡାମାନେ ଆଜକୁ ୪,୦୦୦ରୁ ଅଧିକ ବର୍ଷ ପୂର୍ବେ ଭାରତକୁ ଆସିଥିଲେ। ସେହି ସମୟରେ ସେମାନେ ଧାନଚାଷ ସମ୍ପର୍କିତ ଜ୍ଞାନକୌଶଳ ସାଥିରେ ନେଇ ଭାରତକୁ ଆସିଥିଲେ। ବଣ୍ଡାଙ୍କ ମତରେ, ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ଧାନ ଉଡ଼ିପାରୁଥିଲା ଏବଂ ମଣିଷ ଖାଇପାରୁଥିଲା। ସମୟକ୍ରମେ କିନ୍ତୁ ସେମାନେ ସ୍ମରଣ ଶକ୍ତି ହରାଇବସିଲେ। ମଣିଷ ଧାନର ସବୁ ନାମ ମନେରଖିପାରିଲା, କିନ୍ତୁ ଧାନ ସବୁ ଲୋକଙ୍କ ନାମ ମନେପକାଇ ପାରିଲା ନାହିଁ। ଏଭଳି ଘଟିବା ପରେ ଧାନ ବା ଚାଉଳ ମଣିଷର ଖାଦ୍ୟ ପାଲଟିଗଲା। ବଣ୍ଡା ଲୋକମାନଙ୍କର ମହାନ୍ ବୀର ଭୀମ ଧାନର ଡେଣା କାଟିଦେଇ ତାହାକୁ ପୃଥିବୀକୁ ଆଣିଲେ ଏବଂ ସେସବୁକୁ ଚାଷ କରି ସେଥିରୁ ଚାଉଳ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ଖାଇଲେ। ଧାନଚାଷକୁ ନେଇ ଏହା ସମ୍ଭବତଃ ସର୍ବପୁରାତନ ପୁରାଣ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ। ଅନ୍ୟ ଏକ କାହାଣୀ ମଧ୍ୟ ବଣ୍ଡା ଜନଜାତିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରହିଆସିଛି। ପୃଥିବୀରେ ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ପଚିଯାଉଥିଲା। ଏହା ଦେଖି ମହାପ୍ରଭୁ କିମ୍ବା ବଣ୍ଡା ଜନଜାତିର ବଡ଼ ଦେବତା ତାଙ୍କ କୌପିନକୁ ଚିରି ସେଥିରେ ଧାନକୁ ବାନ୍ଧିଲେ। ତା’ପରେ ସେ ଏହାକୁ ମୟୂର ମୁଣ୍ଡରେ ରଖିଲେ, ଯାହା ମୟୂରର ମୁଣ୍ଡରେ ଚୂଳ ଭାବେ ଶୋଭାପାଇଆସୁଛି।
ବୈଦିକ ସାହିତ୍ୟରେ ଧାନକୁ ନେଇ ପୌରାଣିକ କଥା ଦେଖିବାକୁ ମିଳେନାହିଁ। କିନ୍ତୁ ବୌଦ୍ଧ ପୁରାଣରେ ଏ ସମ୍ପର୍କରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି। ସେଥିରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ, ଚାଉଳ ସବୁଠୁ ପବିତ୍ର ସ୍ଥାନରେ ଥିଲା। କିନ୍ତୁ ମୋହ ବା କାମନା କାରଣରୁ ଏହା ଭୂମି ସହିତ ନିଜକୁ ସଂଲଗ୍ନ କଲା। ଫଳରେ ତା’ ଉପରେ ଚୋପା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ତାହା ହଜମ କରିବା କଷ୍ଟକର ହୋଇଗଲା। ଏହି କାରଣରୁ ଆମକୁ ଧାନରୁ ଚାଉଳ ପାଇବା ପାଇଁ ବହୁତ ପରିଶ୍ରମ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଲା। ବୁଦ୍ଧ ଧାନ ବା ଚାଉଳକୁ ଏତେ ଭଲ ପାଉଥିଲେ ଯେ ସେ ସମନ୍ବିତ ଜଳସେଚିତ ଧାନକ୍ଷେତର ମୂଲ୍ୟକୁ ମନେ ପକାଇବା ପାଇଁ ବର୍ଗାକାର ଢାଞ୍ଚାରେ ସିଲେଇ ହୋଇଥିବା ପୋଷାକ ପିନ୍ଧିବାକୁ ତାଙ୍କ ଭିକ୍ଷୁକମାନଙ୍କୁ କହିଥିଲେ।
ଦକ୍ଷିଣ-ପୂର୍ବ ଏସିଆରେ ଧାନ ସମ୍ପର୍କିତ ପୌରାଣିକ କଥା ଅଧିକ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ। ଇଣ୍ଡୋନେସିଆରେ ଦେବତାମାନଙ୍କର ରାଜା ବଟାରା ଗୁରୁ ସମସ୍ତ ଦେବତାଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ପ୍ରାସାଦ ନିର୍ମାଣ କରିବାକୁ କହିଥିଲେ। ପୃଥିବୀ ଧରିଥିବା ସର୍ପ ଅନନ୍ତ ଶେଶାଙ୍କର ରାଜପ୍ରାସାଦ ନିର୍ମାଣରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିବାକୁ ହାତ ଓ ପାଦ ନ ଥିଲା। ତେଣୁ ଏହା ବଦଳରେ ସେ ବଟରା ଗୁରୁଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ଥିବା ଅନେକ ମଣି ଅଣ୍ଡାରୁ ଗୋଟିଏ ପ୍ରଦାନ କଲେ। ଏହି ମଣି ଅଣ୍ଡାରୁ ଏକ ସୁନ୍ଦରୀ ମହିଳା ଆବିର୍ଭାବ ହୋଇଥିଲେ। ତାଙ୍କ ନାମ ଥିଲା ଦେବୀ ଶ୍ରୀ। ସମସ୍ତ ଦେବତା ତାଙ୍କ ପ୍ରେମରେ ପଡ଼ିଗଲେ। ଏଣୁ ତାଙ୍କୁ ପାଇବା ଲାଗି ଦେବତାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଝଗଡ଼ା ଲାଗିରହିଲା ଓ ଏହାକୁ ରୋକିବା ଲାଗି ସେହି ଦେବୀଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରାଯାଇଥିଲା। ପରେ ଦେବୀଙ୍କୁ ପୃଥିବୀରେ ପୋତି ଦିଆଗଲା। ତା’ପରେ ତାଙ୍କ ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶରୁ ବିଭିନ୍ନ ଉଦ୍ଭିଦ ଜାତ ହେଲା ଯାହା ଧାନ, ପାନ ଏବଂ ବାଉଁଶ ଭଳି ଅର୍ଥକରୀ ଫସଲ ଭାବରେ ଗଣାହେଲା।
ଥାଇଲାଣ୍ଡରେ ଧାନଦେବୀଙ୍କୁ ଚାଷୀଙ୍କ ପତ୍ନୀମାନେ ଅଭିଶାପ ଦେଇଥିଲେ। ସେମାନଙ୍କ ସ୍ବାମୀମାନେ ଧାନଦେବୀ ପ୍ରତି ଅଧିକ ଧ୍ୟାନ ଦେଉଥିବାରୁ ସେମାନେ ଏଭଳି ଅଭିଶାପ ଦେଇଥିଲେ। ଧାନଦେବୀଙ୍କୁ ଏହା ବହୁତ ଖରାପ ଲାଗିଲା ଏବଂ ତାଙ୍କର ସବୁଠୁ ଭଲ ବନ୍ଧୁ ମଧୁର ଜଳ ମାଛ ସହିତ ଅନ୍ଧକାରକୁ ପଳାଇଥିଲେ। ଲୋକମାନେ କ୍ଷମା ମାଗି ତାଙ୍କୁ ସମ୍ମାନ ଜଣାଇବାକୁ ରାଜି ନ ହେବା ଯାଏ ସେହିଭଳି ରହିଥିଲେ। ଧାନର ବନ୍ଧୁ ମଧୁର ଜଳ ମାଛ ବୋଲି ଯେଉଁ ବିଚାରଧାରା ରହିଛି, ତାହା ଭାରତୀୟ ଧାନ ସମ୍ପର୍କିତ ପୌରାଣିକ କାହାଣୀରେ ମଧ୍ୟ ପୁନରାବୃତ୍ତି ହୋଇଥିବା ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ। ମଣିପୁରର ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳରେ ଥିବା ମେଇତି ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଲୋକମାନେ ମଧ୍ୟ ଧାନଦେବୀଙ୍କ କଥା କହନ୍ତି। ସେମାନଙ୍କ ମତରେ ଧାନଦେବୀଙ୍କର ଅନେକ ପ୍ରେମିକ ଅଛନ୍ତି। କିନ୍ତୁ ଶେଷରେ ସେ ଦୂରେଇ ଯାଇ ସେମାନଙ୍କ ହୃଦୟ ଭାଙ୍ଗି ଦେଇଛନ୍ତି। ତାଙ୍କର ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ଶତ୍ରୁ ହେଉଛି ହରିଣ । ହରିଣ ଅଭିଶାପ ପାଇଛି ଯେ, ଯଦି ସେ ଧାନ ଖାଇବ; ତେବେ ସେ ତାହାର ଦାନ୍ତ ହରାଇବ। ତାଙ୍କର ସବୁଠୁ ଭଲ ବନ୍ଧୁ ହେଉଛି ଏକ ମାଛ। ସେହି ମାଛ ତାଙ୍କୁ କ୍ଷତି ପହଞ୍ଚାଇବାକୁ ଚାହୁଁଥିବା ଲୋକମାନଙ୍କଠାରୁ ରକ୍ଷା କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥିଲା।
ଲାଓସ୍ରେ ମଧ୍ୟ ଧାନକୁ ନେଇ ଜଣେ କୃଷକର କାହାଣୀ ଦେଖିବାକୁ ପାଇଥାଉ। ସେ ଖାଦ୍ୟ ପାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକରି ନିରାଶ ହେବା ପରେ ଶେଷରେ ଗୋଟିଏ ସୁନା ମାଛକୁ ଧରି ନେଲେ। ସୁବର୍ଣ୍ଣ ମାଛକୁ ବଞ୍ଚାଇବା ପାଇଁ ମାଛ ରାଜା ମଣିଷକୁ ଚାଉଳ ଦେଇଥିଲେ। ପରେ ଯେତେବେଳେ ଜଣେ ରାଜା ଚାଉଳକୁ ଏକ କୋଠରିରେ ବନ୍ଦ କରିଦେଲେ, ସେତେବେଳେ ଲୋକମାନେ ପୁନର୍ବାର ଭୋକରେ ରହିବାକୁ ଲାଗିଲେ। ଗୋଟିଏ ଉଇ ଧାନଦେବୀଙ୍କୁ ପାଇଲେ ତାଙ୍କୁ ଖଣ୍ଡ ଖଣ୍ଡ କରି କାଟି ପକାଇଲେ। ସେଥିରୁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଧାନ କଳା ଧାନ, ଧଳା ଧାନ, କଠିନ ଧାନ ଆଦି ସୃଷ୍ଟି ହେଲା। ଉଇ ଏତେ ପ୍ରକାର ଧାନ ସୃଷ୍ଟି କଲା ଯେ, ରାଜା ସେସବୁକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିପାରିଲେ ନାହିଁ।
-devduttofficial@gmail.com