ରାତିରେ ମେଘମୁକ୍ତ ଆକାଶକୁ ଚାହିଁଲେ ତାରାଗୁଡ଼ିକୁ ତ ଦେଖୁ। କିନ୍ତୁ ଆଉ ଟିକିଏ ଭଲ କରି ଲକ୍ଷ୍ୟ କଲେ ଗୋଟିଏ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ରାସ୍ତା ଉତ୍ତରରୁ ଦକ୍ଷିଣ ଆଡ଼କୁ ଲମ୍ବିଥିବାର ଦେଖାଯାଏ। ପ୍ରକୃତରେ ଆକାଶର ଅନ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳ ତୁଳନାରେ ସେହି ଅଞ୍ଚଳରେ ତାରାଗୁଡ଼ିକ ଅଧିକ ସଂଖ୍ୟାରେ ଅଛନ୍ତି। ତେଣୁ ଆମକୁ ସେମିତି ଦେଖାଯାଏ। ସେହି ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ରାସ୍ତାଟି ଗୋଟେ ଛାୟାପଥର କିଛି ଅଂଶ, ଯେଉଁ ଛାୟାପଥର ନାମ ‘ଆକାଶଗଙ୍ଗା’। ଆମେ ସେହି ଛାୟାପଥରେ ଅଛୁ। ଆମକୁ ଦିଶୁଥିବା ତାରାଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟ ସେହି ଛାୟାପଥରେ ଅଛନ୍ତି। ତାରାଗୁଡ଼ିକ ଆମ ‘ଆକାଶଗଙ୍ଗା’ର କିଛି ଅଂଶ ମାତ୍ର। ତାରାଗୁଡ଼ିକୁ ନେଇ ଛାୟାପଥ ଗଠିତ। ଆମେ ୪ ପରେ ୧୧ଟି ଶୂନ ଲେଖିଲେ ଯାହା ହେବ, ପ୍ରାୟ ସେତିକି ତାରାକୁ ନେଇ ଗୋଟିଏ ଛାୟାପଥ ଗଠିତ। ବିଶ୍ୱବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡରେ ଅତି କମ୍ରେ ୧୨୫,୦୦୦,୦୦୦,୦୦୦ ସଂଖ୍ୟକ ଛାୟାପଥ ଅଛନ୍ତି। ‘ଆକାଶଗଙ୍ଗା’ ଛାୟାପଥରେ ରହିଥିବା ସହସ୍ର କୋଟି ତାରକା ଭିତରୁ ଆମର ‘ସୂର୍ଯ୍ୟ’ ଅନ୍ୟତମ। ଆମର ‘ସୂର୍ଯ୍ୟ’ ଗୋଟିଏ ତାରା ବା ନକ୍ଷତ୍ର। ରାତିରେ ଦେଖାଯାଉଥିବା ତାରାଗୁଡ଼ିକ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବିଶାଳ ସୂର୍ଯ୍ୟ ପରି। ଆମଠାରୁ ବହୁତ ଦୂରରେ ଥିବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକର ତାତି ଆମକୁ ଜଣାପଡ଼େ ନାହିଁ ଓ ସେଗୁଡ଼ିକ ଆମକୁ ଛୋଟ ଛୋଟ ବି ଦିଶନ୍ତି। ‘ସୂର୍ଯ୍ୟ’ ଆମ ନିକଟରେ ଥିବାରୁ ତାହା ଆମକୁ ବଡ଼ ଦିଶୁଛି ଓ ତା’ଠାରୁ ଆସୁଥିବା କିରଣ ଆମକୁ ଗରମ ଲାଗୁଛି।
ଅନନ୍ତ ମହାକାଶରେ ହିଁ ବିଶାଳ ବିଶାଳ ଛାୟାପଥ ତିଆରି ହୁଅନ୍ତି। ମହାକାଶରେ ରହିଥିବା ଧୂଆଁ ପରି ପଦାର୍ଥରୁ ଛାୟାପଥ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ। ସେହି ଧୂଆଁକୁ ‘ମହାଜାଗତିକ ବାଦଲ’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ସାଧାରଣତଃ ମହାଜାଗତିକ ବାଦଲଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପର ପାଖକୁ ଲାଗିଆସି ଛାୟାପଥ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି। କୋଟି କୋଟି ତାରା ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନକୁ ଆକର୍ଷିତ ହୋଇଆସିବା ଫଳରେ ଅନେକ ଛାୟାପଥ ମଧ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି। ଛାୟାପଥର ସୃଷ୍ଟି ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମ୍ପର୍କରେ ଆଉ ଏକ ମତ୍କାର ବିଷୟ ଆମର ଦୃଷ୍ଟିଗୋର ହୋଇଛି। ‘ନେର’ ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ପତ୍ରିକାରେ ପ୍ରକାଶିତ ଏକ ଗବେଷଣା ନିବନ୍ଧ ଅନୁଯାୟୀ ଗୋଟିଏ ଛାୟାପଥ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଛାୟାପଥକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗିଳି ଦେବାର ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଛି। ସେହି ଭକ୍ଷଣକାରୀ ଛାୟାପଥର ନାମ ‘ଆନ୍ଦ୍ରୋମେଡ଼ା’। ଆମଠାରୁ ୨୩ ଲକ୍ଷ ଆଲୋକବର୍ଷ ଦୂରତାରେ ଥିବା ଏହା ଆମର ପଡ଼ୋଶୀ ଛାୟାପଥ। ଏହାର ଅର୍ଥ, ସେକେଣ୍ଡକୁ ୩ ଲକ୍ଷ କିଲୋମିଟର ହିସାବରେ ଆଲୋକ ବେଗରେ ଗଲେ ସେହି ଛାୟାପଥ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚିବା ପାଇଁ ଆମକୁ ୨୩ ଲକ୍ଷ ବର୍ଷ ଲାଗିବ। ‘ଆନ୍ଦ୍ରୋମେଡ଼ା’ ‘ଛାୟାପଥ ‘ଟ୍ରାଇଆଙ୍ଗୁଲମ୍’ ନାମରେ ଏକ ଛୋଟ ଛାୟାପଥକୁ ଗିଳି ଦେବାର ପ୍ରମାଣ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନୀମାନେ ପାଇଛନ୍ତି। ଛାୟାପଥର ଗଠନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏଭଳି ଘଟୁଥିବ ବୋଲି ପୂର୍ବରୁ ଅନୁମାନ କରାଯାଉଥିଲା। ଆଜି ତା’ର ପ୍ରମାଣ ମିଳିପାରିଛି।
ଆନ୍ଦ୍ରୋମେଡ଼ା ଛାୟାପଥର ଏଭଳି ଅଦ୍ଭୁତ କାଣ୍ଡକୁ ଟେଲିସ୍କୋପ୍ ଦ୍ୱାରା ଦେଖାଯାଇଥିଲା। ଆନ୍ଦ୍ରୋମେଡ଼ା ଆର୍କିଓଲୋଜିକାଲ୍ ସର୍ଭେର ସଦସ୍ୟମାନେ ଏହି ଫଟୋ ଉଠାଇଥିଲେ। ଯାହା ଜଣାପଡ଼ିଛି, ଆନ୍ଦ୍ରୋମେଡ଼ା ଛାୟାପଥର ପ୍ରବଳ ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ବଳ ଦ୍ୱାରା ‘ଟ୍ରାଇଆଙ୍ଗୁଲମ୍’ ଛାୟାପଥ ଆକର୍ଷିତ ହେବା ପରେ ଏଭଳି ଘଟିଥିଲା। ବଡ଼ ଛାୟାପଥଟି ଛୋଟ ଛାୟାପଥର କୋଟି କୋଟି ତାରା ଓ ମହାଜାଗତିକ ବାଦଲକୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ଗିଳି ଦେଇଥିଲା। ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ସକାଶେ ୩୦୦ କୋଟି ବର୍ଷ ଲାଗିଥିଲା। କେମ୍ବ୍ରିଜ୍ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟର ଇନ୍ଷ୍ଟିଚ୍ୟୁଟ୍ ଅଫ୍ ଆଷ୍ଟ୍ରନୋମିରେ କାର୍ଯ୍ୟରତ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନୀ ମାଇକ୍ ଇରଉଇନ୍ଙ୍କ କହିବା ଅନୁଯାୟୀ, କେବଳ ଆନ୍ଦ୍ରୋମେଡ଼ା ଛାୟାପଥ ଏହିପରି ତିଆରି ହୋଇନାହିଁ। ଆମ ଛାୟାପଥ ଆକାଶଗଙ୍ଗା ଏବଂ ଅନନ୍ତ ମହାକାଶରେ ଆହୁରି ଅନେକ ବିଶାଳ ଛାୟାପଥ ଏହିପରି ତିଆରି ହୋଇଛନ୍ତିି।
ବିଶାଳ ଛାୟାପଥଗୁଡ଼ିକ ସେମାନଙ୍କର ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ଛାୟାପଥକୁ ଭକ୍ଷଣ କରିବା ପରେ ଭକ୍ଷିତ ଛାୟାପଥର କିଛି ତାରା ଓ ବାଦଲଗୁଡ଼ିକ ଭକ୍ଷକ ଛାୟାପଥ ଚାରିପଟେ ପଡ଼ି ରହିବା କଥା। କିନ୍ତୁ ବିଶାଳ ଛାୟାପଥଗୁଡ଼ିକ ଆମକୁ ସବୁଦିଗରୁ ଏକାପରି (ସମମୀତ, ସିମେଟ୍ରିକାଲ୍) ଦେଖାଯାଏ। ତେଣୁ ଆମେ ଭକ୍ଷିତ ଛାୟାପଥ ବିଷୟରେ ସୂନା ପାଇବା ସମ୍ଭବ ନ ଥିଲା କିମ୍ବା ବିଶାଳ ଛାୟାପଥର ଭକ୍ଷକ ଗୁଣ ବିଷୟରେ ଜାଣିବା ଆମ ପକ୍ଷରେ ସହଜ ନ ଥିଲା। କିନ୍ତୁ ଏବେ ଯେଉଁ ଦୂରବୀକ୍ଷଣ ଯନ୍ତ୍ରର ସହାୟତା ନିଆଯାଇଛି, ତା’ର ଡିଜିଟାଲ୍ କ୍ୟାମେରା ଦ୍ୱାରା ପ୍ରାୟ ୧୦ ଲକ୍ଷ ଆଲୋକବର୍ଷ ଓସାରର ଆକାଶକୁ ଏକ ସଙ୍ଗରେ ସ୍ପଷ୍ଟ ଦେଖାଯାଇପାରିବ। ସେଥିପାଇଁ ଗୋଟିଏ ଛାୟାପଥର କେନ୍ଦ୍ରଠାରୁ କୋଟି କୋଟି କି.ମି. ଦୂରରେ ରହିଥିବା ପାରିପାର୍ଶ୍ୱିକ ଅବସ୍ଥାକୁ ନିଖୁଣ ଭାବରେ ଦେଖିବା ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିଛି। ଛାୟାପଥ ଚାରିପଟେ ରହିଥିବା କ୍ଷୀଣ (ଅନୁଜ୍ଜ୍ୱଳ) ତାରାଗୁଡ଼ିକୁ ମଧ୍ୟ ଦେଖିବା ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିଛି। ଆନ୍ଦ୍ରୋମେଡ଼ା ଛାୟାପଥର ନିଖୁଣ ପାରିପାର୍ଶ୍ୱିକ ିତ୍ର ମହାକାଶ ବିଜ୍ଞାନୀମାନଙ୍କର ଆଖି ଖୋଲିଦେଇଛି। ଆନ୍ଦ୍ରୋମେଡ଼ାର ଚାରିପାଖରେ ପଡ଼ି ରହିଥିବା ‘ଟ୍ରାଇଆଙ୍ଗୁଲମ୍’ ଛାୟାପଥର ଅବଶିଷ୍ଟାଂଶକୁ ଭଲ ଭାବରେ ିହ୍ନଟ କରିବା ସମ୍ଭବ ହୋଇଛି। ତେଣୁ ଛାୟାପଥଗୁଡ଼ିକର ଭକ୍ଷକ ଗୁଣ ବିଷୟରେ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ନିଶ୍ଚିତ ହୋଇପାରିଛନ୍ତି। ପୂର୍ବରୁ ଆନ୍ଦ୍ରୋମେଡ଼ା ଛାୟାପଥକୁ ଏକ ସାଧାରଣ ଛାୟାପଥ ଭାବରେ ନିଆଯାଉଥିଲା। କିନ୍ତୁ ଆଜି ଭକ୍ଷକ ଆନ୍ଦ୍ରୋମେଡ଼ାର କଳ୍ପନାତୀତ ବିଶାଳକାୟ ରୂପ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ବିସ୍ମିତ କରିଛି।
ଡ. କମଳାକାନ୍ତ ଜେନା
-ଓ.ଇ.ଏସ୍-୧, ବିଜ୍ଞାନ ଏକାଡେମୀ ସଦସ୍ୟ, ପଦାର୍ଥ ବିଜ୍ଞାନ ବିଭାଗ, ଭଦ୍ରକ ସରକାରୀ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ
ମୋ: ୯୪୩୯୫୦୧୬୫୧