କେନ୍ଦୁଝର(ନରେଶ ଚନ୍ଦ୍ର ପଟ୍ଟନାୟକ)/ ଚମ୍ପୁଆ(ମହେଶ୍ୱର ଦାସ),୧୪ା୧ମକର ସଂକ୍ରାନ୍ତିରେ ସମସ୍ତେ ପୂଜାପାଠ କରିବା ସହ ନୂଆ ଲୁଗା ପିନ୍ଧି ପିଠାପଣା ଖାଇ ମେଳା ବୁଲିଥାନ୍ତି। ମାତ୍ର କୁଡୁମୀ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ମହିଳାମାନେ ମକର ପର୍ବରେ ପାରମ୍ପରିକ ଟୁସୁ(ମାଟିରେ ତିଆରି ଦେବୀ ମୂର୍ତ୍ତି)ଙ୍କୁ ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା କରି ଏକ ଭିନ୍ନ ପର୍ବ ପାଳନ କରିଥାନ୍ତି। ଜଣେ ପରାକ୍ରମୀ ରାଜାଙ୍କଠାରୁ ନିଜର ସତିତ୍ୱ ଓ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ସ୍ବାଭିମାନକୁ ରକ୍ଷା କରିବା ପାଇଁ ଟୁସୁମଣୀ (ଟୁସୁ) ନଦୀ ଗର୍ଭକୁ ଡେଇଁ ବଳିଦାନ ଦେଇଥିବାରୁ କୁଡୁମୀ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଲୋକେ ତାଙ୍କୁ ଦେବୀ ରୂପେ ପୂଜା କରିଥାନ୍ତି। ଏହା ହେଉଛି ତ୍ୟାଗ ଓ ବଳିଦାନର ପର୍ବ ବୋଲି କୁଡୁମୀ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ବରିଷ୍ଠ ବ୍ୟକ୍ତି ହରେକୃଷ୍ଣ ମହାନ୍ତ କହିଛନ୍ତି।
ମୋଗଲ ରାଜୁତି ସମୟରେ ସମ୍ରାଟ ଆଲ୍ଲାଉଦିନ ଖିଲିଜ୍, ରାଣୀ ପଦ୍ମାବତୀଙ୍କ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟରେ ମୁଗ୍ଧ ହୋଇ ବିବାହ କରିବାକୁ ମନ ବଳାଇଥିଲେ। ତେବେ ବିଫଳ ହେବାରୁ ତାଙ୍କ ପାଇଁ ପଦ୍ମାବତୀଙ୍କ ଠାରୁ ଅତୀବ ସୁନ୍ଦରୀ ଯୁବତୀ ଖୋଜିବାକୁ ଆଦେଶ କରିଥିଲେ। ରାଜାଙ୍କ ଆଦେଶ ପରେ ପାତ୍ରମନ୍ତ୍ରୀମାନେ ରାଣୀ ଖୋଜି କୁଡୁମୀ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଅତୀବ ସୁନ୍ଦରୀ ଝିଅ ଟୁସୁମଣୀଙ୍କୁ ବଳପୂର୍ବକ ଉଠାଇ ଆଣିଥିଲେ। ତାଙ୍କୁ ଘୋଡ଼ାରେ ବସାଇ ରାଜବାଟି ନେଉଥିବା ସମୟରେ ରାସ୍ତାରେ ନଦୀ ପାରହେବା ସମୟରେ ନଦୀ ଗର୍ଭକୁ ଡେଇଁ ପ୍ରାଣବଳି ଦେଇଥିଲେ ବୋଲି ବୀରତ୍ୱ ଗାଥା ରହିଛି। ସେହିଦିନ ମକର ସଂକ୍ରାନ୍ତି ଥିବାରୁ କୁଡୁମୀ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ମହିଳାମାନେ ଟୁସୁ ଦେବୀଙ୍କୁ ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା କରିବା ସହ ଏକ ଶୋଭାଯାତ୍ରାରେ ଗ୍ରାମ ଓ ସହର ପରିକ୍ରମା କରି ଆଖପାଖ ଜଳାଶୟରେ ବିସର୍ଜନ କରିଥାନ୍ତି। ମକର ସଂକ୍ରାନ୍ତିର ୭ ଦିନ ପୂର୍ବରୁ ଟୁସୁଦେବୀଙ୍କ ମୃଣ୍ମୟ ମୂର୍ତ୍ତି ଆଣି ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା କରାଯାଇଥାଏ। ଦେବୀଙ୍କୁ ମକର ଦିନ ସୁସଜ୍ଜିତ ମେଢ଼/ପାଲିଙ୍କିରେ ବସାଇ ଗୀତଗାଇ ଘର ଘର ବୁଲାଇଥାନ୍ତି। ଗ୍ରାମ ମନ୍ଦିର ପରିକ୍ରମା କରି ପାଖ ପୋଖରୀ, ନଦୀ, ନାଳରେ ବିସର୍ଜନ କରିଥାନ୍ତି। ବିଶେଷକରି କେନ୍ଦୁଝର ଓ ମୟୂରଭଞ୍ଜ ଜିଲାର କୁଡୁମୀ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଗ୍ରାମଗୁଡ଼ିକରେ ଟୁସୁ ପର୍ବ ପାଳିତ ହୋଇଥାଏ। ସଦର ବ୍ଲକ୍ର ରଘୁନାଥପୁର ପଞ୍ଚାୟତ ବ୍ୟତୀତ ହରିଚନ୍ଦନପୁର ବ୍ଲକ୍ର ବଲାଣୀପଶି ଆଦି ଅଞ୍ଚଳରେ ଟୁସୁ ପର୍ବ ଧୁମଧାମରେ ପାଳିତ ହୋଇଥାଏ।